Echinacea – co to za roślina?
Echinacea, popularnie nazywana jeżówką, to roślina z gatunku astrowatych (łac. Asteraceae), która naturalnie występuje wyłącznie na piaszczystych terenach południowo-wschodniej części Ameryki Północnej. Charakterystyczne kwiaty echinacei możemy spotkać zatem na obszarze Appalachów, Gór Skalistych, a także Wielkich Jezior. Stosunkowo łatwa uprawa jeżówki związana z niskimi wymaganiami glebowymi sprawia, że w ostatnich stu latach stała się ona popularna również w Europie.
Jako ciekawostka warto wspomnieć, że nazwa rośliny pochodzi od greckiego słowa „echinos”, które w dosłownym tłumaczeniu oznacza jeża. Jeżeli przyjrzymy się dokładnie budowie kwiatu jeżówki purpurowej (tej, z którą spotykamy się najczęściej w przyrodzie), możemy zauważyć w niej od 12 do 20 nastroszonych purpurowych płatków, które wyglądem przypominają leśne zwierzę. Płatki kwiatów echinacei odchodzą promieniście od stożkowatego środka.
O roślinach posiadających korzystne działanie dla organizmu człowieka przeczytasz m.in. w artykule Dziurawiec – występowanie, właściwości i zastosowanie.
Jako ciekawostka warto wspomnieć, że nazwa rośliny pochodzi od greckiego słowa „echinos”, które w dosłownym tłumaczeniu oznacza jeża. Jeżeli przyjrzymy się dokładnie budowie kwiatu jeżówki purpurowej (tej, z którą spotykamy się najczęściej w przyrodzie), możemy zauważyć w niej od 12 do 20 nastroszonych purpurowych płatków, które wyglądem przypominają leśne zwierzę. Płatki kwiatów echinacei odchodzą promieniście od stożkowatego środka.
O roślinach posiadających korzystne działanie dla organizmu człowieka przeczytasz m.in. w artykule Dziurawiec – występowanie, właściwości i zastosowanie.
Czy jeżówka jest wieloletnia?
Jeżówka jest rośliną wieloletnią, która kwitnie w okresie od czerwca do października – wtedy zbierane są nasiona jeżówki purpurowej. Aby przedłużyć okres kwitnienia jeżówki, należy regularnie obcinać przekwitłe kwiatostany. Korzenie echinacei pozyskiwane są późną jesienią, wykorzystując w tym celu 4-letnie rośliny.
Co jeszcze warto wiedzieć jeżówce? Jest ona w pełni mrozoodporna. Wyróżnia się sztywnymi i szorstkimi łodygami, które czasami rosną nawet do 1,5 metra długości. Warto jednak zaznaczyć, że pomimo tak dużych rozmiarów jeżówka nie pokłada się, dlatego też nie wymaga dodatkowych podpórek. 20-centymetrowe liście jeżówki są barwy intensywnie zielonej i układają się na roślinie skrętolegle.
Co jeszcze warto wiedzieć jeżówce? Jest ona w pełni mrozoodporna. Wyróżnia się sztywnymi i szorstkimi łodygami, które czasami rosną nawet do 1,5 metra długości. Warto jednak zaznaczyć, że pomimo tak dużych rozmiarów jeżówka nie pokłada się, dlatego też nie wymaga dodatkowych podpórek. 20-centymetrowe liście jeżówki są barwy intensywnie zielonej i układają się na roślinie skrętolegle.
Echinacea – pochodzenie
Odkrywcami, a zarazem pionierami w uprawie echinacei, byli Indianie zamieszkujący tereny Ameryki Północnej, którzy należeli do dwóch różnych plemion. Indianie ze szczepu Komanczów stosowali jeżówkę jako lek uśmierzający dolegliwości bólowe (m.in. ból zębów oraz gardła), natomiast Indianie ze szczepu Sioux wykorzystywali echinaceę purpurową jako środek przeciwko wściekliźnie oraz różnego rodzaju stanom zapalnym. W medycynie naturalnej jeżówka znalazła swoje zastosowanie również jako preparat na trudno gojące się rany, ukąszenie węża, oparzenia czy też zatrucia pokarmowe.
W Europie jeżówka pojawiła się około 100 lat temu a sprawą pierwszych europejskich osadników, którzy zajmowali wcześniej tereny Ameryki. Ze względu na fakt, że nie mieli oni dostępu do roślin leczniczych, które od lat stosowane były powszechnie na naszym kontynencie, zaczęli stosować indiańskie surowce, które przywieźli ze sobą do Europy. W latach 20. i 30. ubiegłego wieku echinacea stała się popularna w Niemczech, Anglii i Francji jako środek uodparniający i regenerujący organizm po chorobie. Z czasem, gdy w medycynie zaczęto stosować sulfonamidy i antybiotyki, znaczenie jeżówki nieco zmalało, jednak od lat 90. XX wieku przechodzi ona swój renesans i znów jest chętnie wykorzystywana w ziołolecznictwie.
W Europie jeżówka pojawiła się około 100 lat temu a sprawą pierwszych europejskich osadników, którzy zajmowali wcześniej tereny Ameryki. Ze względu na fakt, że nie mieli oni dostępu do roślin leczniczych, które od lat stosowane były powszechnie na naszym kontynencie, zaczęli stosować indiańskie surowce, które przywieźli ze sobą do Europy. W latach 20. i 30. ubiegłego wieku echinacea stała się popularna w Niemczech, Anglii i Francji jako środek uodparniający i regenerujący organizm po chorobie. Z czasem, gdy w medycynie zaczęto stosować sulfonamidy i antybiotyki, znaczenie jeżówki nieco zmalało, jednak od lat 90. XX wieku przechodzi ona swój renesans i znów jest chętnie wykorzystywana w ziołolecznictwie.
Jeżówka – odmiany
Jak do tej pory opisano 9 różnych gatunków jeżówki, jednak zaledwie trzy z nich znalazły zastosowanie w farmacji i medycynie. Mowa tu o jeżówce purpurowej (łac. Echinacea purpurea), jeżówce bladej (łac. Echinacea pallida) oraz jeżówce wąskolistnej (łac. Echinacea angustifolia).
Oto, czym charakteryzują się poszczególne odmiany jeżówki:
Oto, czym charakteryzują się poszczególne odmiany jeżówki:
- jeżówka purpurowa – najpopularniejsza spośród wszystkich rodzajów jeżówki. W celach leczniczych jest uprawiana zarówno w Europie, jak i Azji. Jest to bylina o wysokości do 1,8 metra, która posiada jajowato-lancetowate liście, ząbkowane lub piłkowane na brzegach. Kuliste lub nieco spłaszczone koszyczki kwiatów jeżówki purpurowej są osadzone pojedynczo u góry szypułek. Rurkowe kwiaty mają kolor brunatny lub czerwonobrunatny, natomiast kwiaty języczkowe występują w odcieniu różowym lub purpurowym;
- jeżówka blada – roślina z wąskimi i długimi liśćmi, a także pędami do 1 metra wysokości. Kwiaty języczkowe o długości do 9 cm przyjmują barwę bladopurpurową i mocno zwisają z rośliny. Główki kwiatostanu składają się ze stożkowatych kwiatów rurkowych. Jeżówka blada zakwita wcześniej niż purpurowa, wraz z końcem czerwca;
- jeżówka wąskolistna – niższa od pozostałych odmian jeżówek, posiada wąskie i długie liście, a także małe, 2-3 cm kwiaty języczkowate.
Najpopularniejsze odmiany jeżówki purpurowej to natomiast:
- jeżówka paradoxa – roślina o wysokości do 120 cm, z żółtymi kwiatami języczkowymi, które silnie się przewieszają. Okres jej kwitnienia rozpoczyna się już w maju;
- jeżówka Alba – nazywana także jeżówką białą, wyróżnia się białymi kwiatami o średnicy kwiatostanu na poziomie 10-12 cm;
- jeżówka Green Envy – kwiaty języczkowe początkowo są zielone, jednak w miarę rozwoju wydłużają się i przybierają odcień różowy. Środek kwiatostanu ma kolor brunatnobrązowy;
- jeżówka Magnus – jedna z najwyższych odmian echinacei, która rośnie do 120 cm. Jej kwiaty języczkowe są ułożone poziomo i przybierają intensywną, purpurową barwę. Środek kwiatów jest różowobrązowy i ma średnicę ok. 16-18 cm;
- jeżówka Doubledecker – rodzaj echinacei o nietypowym kwiatostanie. Na tzw. jeżyku rośliny wyrastają dodatkowe, różowe kwiaty języczkowate;
- jeżówka Vintage Wine – roślina charakteryzująca się jaskrawymi, purpurowymi kwiatami języczkowymi, które lekko zwisają z kwiatostanu. Echinacea osiąga zazwyczaj około 80 cm wysokości.
Jeżówka w ogrodzie
W Polsce hoduje się trzy gatunki jeżówki: purpurową, bladą i wąskolistną. Dobra informacja dla pasjonatów ogrodnictwa jest taka, że jest to roślina bardzo prosta w uprawie i niewymagająca dodatkowej pielęgnacji. Ważną kwestią jest jednak dobór odpowiedniego stanowiska i podłoża pod uprawę jeżówki. Należy ją umieścić w miejscu w pełni słonecznym, w żyznej i bogatej w próchnicę glebie o umiarkowanej wilgotności. Zaleca się unikania gleby lekkiej i piaszczystej.
Kiedy siać jeżówki? Najlepszą porą na wysiew nasion jeżówki jest marzec. Po mniej więcej dwóch miesiącach roślinki zasiane w pojemniczkach umieszczonych na parapecie mogą być już wysadzone do gruntu. Należy jednak pamiętać o tym, by nie przesadzać rabatek w bardzo upalne dni. Pielęgnacja jeżówki polega wyłącznie na regularnym podlewaniu rośliny (zwłaszcza w czasie upałów) i nawożeniu jej dwukrotnie w ciągu roku (wiosną i latem).
Kiedy siać jeżówki? Najlepszą porą na wysiew nasion jeżówki jest marzec. Po mniej więcej dwóch miesiącach roślinki zasiane w pojemniczkach umieszczonych na parapecie mogą być już wysadzone do gruntu. Należy jednak pamiętać o tym, by nie przesadzać rabatek w bardzo upalne dni. Pielęgnacja jeżówki polega wyłącznie na regularnym podlewaniu rośliny (zwłaszcza w czasie upałów) i nawożeniu jej dwukrotnie w ciągu roku (wiosną i latem).
Jeżówka – skład chemiczny
Surowcem stosowanym w medycynie i farmakologii jest ziele jeżówki purpurowej i wąskolistnej. Rośliny te zawierają liczne związki chemiczne, które odpowiadają za ich unikatowe właściwości lecznicze. Wśród nich wymienić należy:
- kwas kawoilowinowy, będący pochodną kwasu kawowego. Wykazuje działanie przeciwzapalne, przeciwmiażdżycowe, bakteriostatyczne i aktywujące układ odpornościowy;
- glikozydy;
- flawonoidy w formie wolnej i związanej glikozydowo, w tym m.in. luteolina i apigenina, które działają przeciwzapalnie i uszczelniają naczynia krwionośne;
- olejek eteryczny (do 0,32%);
- polisacharydy, np. ksyloglukan o działaniu antyoksydacyjnym;
- aktywne poliacetyleny;
- alkaloidy pirolizydynowe;
- alkiloaminy i alkiloamidy.
W korzeniu jeżówki znajdziemy natomiast dużą zawartość kwasu chlorogenowego i izo-chlorogenowego, glikozyd fenolowy, inulinę (4-6%), glikoproteiny, cynarynę, olejek eteryczny (do 0,2%), a także takie związki jak seskwiterpeny i poliacetyleny, alkaloidy pirolizydynowe i związki aminowe.
Jeżówka – właściwości
Jeżówka to roślina o nieocenionych właściwościach leczniczych, o których już przed wiekami wiedzieli Indianie z Ameryki Północnej. Warto jednak zaznaczyć, że mechanizm działania związków chemicznych zawartych w tej roślinie jest złożony, a przy tym wielokierunkowy. Jednym z najważniejszych procesów, jakie zachodzą z udziałem echinacei, jest dezaktywacja hialuronidazy, czyli enzymu, który odpowiada za degradację kwasu hialuronowego. Enzym ten jest wydzielany przez bakterie w celu rozłożenia kwasu hialuronowego, a co za tym idzie – zwiększenia przepuszczalności międzykomórkowej, dzięki czemu bakterie szybciej wnikają w głąb skóry. Proces dezaktywacji hialuronidazy chroni zatem organizm przed infekcjami wirusowymi i bakteryjnymi, a także zabezpiecza skórę przed utratą elastyczności.
Kolejnym mechanizmem jest aktywacja procesów regeneracyjnych organizmu poprzez stymulowanie różnicowania fibroblastów oraz komórek naskórka (m.in. komórek Langerhansa), które odpowiadają za odnowę naskórka. W efekcie organizm zwiększa produkcję włókien kolagenowych, włókien sprężystych oraz kwasu hialuronowego. Co ważne, echinacea przyczynia się też do stymulowania makrofagów do fagocytozy, a także zwiększa aktywność monocytów do wydzielania interferonu, który wykazuje działanie przeciwwirusowe.
Kolejnym mechanizmem jest aktywacja procesów regeneracyjnych organizmu poprzez stymulowanie różnicowania fibroblastów oraz komórek naskórka (m.in. komórek Langerhansa), które odpowiadają za odnowę naskórka. W efekcie organizm zwiększa produkcję włókien kolagenowych, włókien sprężystych oraz kwasu hialuronowego. Co ważne, echinacea przyczynia się też do stymulowania makrofagów do fagocytozy, a także zwiększa aktywność monocytów do wydzielania interferonu, który wykazuje działanie przeciwwirusowe.
Echinacea – działanie na układ odpornościowy dzieci i dorosłych
Z uwagi na dużą zawartość witaminy C jeżówka od lat znana jest jako roślina przeznaczona do stosowania profilaktycznego i leczniczego, w celu łagodzenia dolegliwości typowych dla sezonowych przeziębień i chorób infekcyjnych. Jeżówka uaktywnia bowiem makrofagi i leukocyty, które odpowiadają za produkcję substancji walczących z wirusami i bakteriami.
Warto zauważyć, że echinacea hamuje także wzrost wielu szczepów bakteryjnych, takich jak m.in. Streptococcus pyogenes, Haemophilus influenzae, Legionella pneumophila, Propionibacterium acne oraz Clostridium difficile. Zgodnie z wynikami badań przeprowadzonych na temat właściwości jeżówki, wspomaga ona prewencję przeziębień spowodowanych rinowirusami, a także zmniejsza ryzyko nawrotu infekcji górnych i dolnych dróg oddechowych.
Na co jeszcze pomaga echinacea? Oto najczęstsze zastosowania jeżówki w medycynie:
Warto zauważyć, że echinacea hamuje także wzrost wielu szczepów bakteryjnych, takich jak m.in. Streptococcus pyogenes, Haemophilus influenzae, Legionella pneumophila, Propionibacterium acne oraz Clostridium difficile. Zgodnie z wynikami badań przeprowadzonych na temat właściwości jeżówki, wspomaga ona prewencję przeziębień spowodowanych rinowirusami, a także zmniejsza ryzyko nawrotu infekcji górnych i dolnych dróg oddechowych.
Na co jeszcze pomaga echinacea? Oto najczęstsze zastosowania jeżówki w medycynie:
- schorzenia przewodu pokarmowego;
- nawracające infekcje układu moczowego i pęcherza;
- stany zapalne dróg żółciowych;
- zapalenia stawów;
- zapalenie oskrzeli;
- zapalenie ucha środkowego;
- leczenie ran, owrzodzeń i oparzeń;
- leczenie wspomagające przy ospie i różyczce;
- wsparcie w leczeniu chorób grzybiczych i pasożytniczych.
Zastosowanie jeżówki w kosmetyce
Cenna zdolność echinacei do dezaktywacji hialuronidazy sprawia, że roślina ta gwarantuje trwały efekt dogłębnego nawilżenia skóry. Co więcej, przyczynia się ona także do wzmocnienia włókien kolagenowych, dzięki czemu jej działanie można przyrównać do działania kosmetyków przeciwzmarszczkowych. Latem jeżówka świetnie sprawdza się jako preparat o właściwościach łagodzących, który przynosi skórze ulgę po poparzeniu słonecznym.
Echinacea jest surowcem kosmetycznym, który może być stosowany do pielęgnacji niemal każdego typu skóry, nie tylko tej dojrzałej i skłonnej do podrażnień. Jej wyjątkowy skład chemiczny sprawia, że jeżówka wspiera proces gojenia się ran związanych ze zmianami trądzikowymi, atopią czy też egzemą. Dzięki niej skóra twarzy staje się widocznie wzmocniona, wygładzona i lepiej odżywiona.
Echinacea jest surowcem kosmetycznym, który może być stosowany do pielęgnacji niemal każdego typu skóry, nie tylko tej dojrzałej i skłonnej do podrażnień. Jej wyjątkowy skład chemiczny sprawia, że jeżówka wspiera proces gojenia się ran związanych ze zmianami trądzikowymi, atopią czy też egzemą. Dzięki niej skóra twarzy staje się widocznie wzmocniona, wygładzona i lepiej odżywiona.
Jeżówka – dawkowanie
Należy pamiętać, że preparaty zawierające wyciąg z jeżówki są przeznaczone do stosowania wyłącznie przez osoby dorosłe oraz dzieci powyżej 12. roku życia. Można je stosować codziennie, jednak nie dłużej niż przez okres 10 dni (lub 20 dni, gdy przyjmujemy je co drugi dzień). Co ważne, jeżówka może być przyjmowana w formie zewnętrznej i wewnętrznej. Zalecana dzienna dawka soku z jeżówki wynosi 2,5-5,0 ml. W przypadku preparatów stosowanych zewnętrznie, np. na owrzodzenia, oparzenia i trudno gojące się rany, zaleca się aplikację preparatów, które zawierają co najmniej 15% wyciąg z jeżówki.
Zastosowanie echinacei
Początkowo suszone kwiaty echinacei wykorzystywane były wyłącznie w celu przyrządzania ziołowego naparu. Dziś jeżówkę możemy znaleźć niemal w każdej aptece, gdzie jest dostępna w postaci syropu, wyciągu z jeżówki, kropli, tabletek, jak również maści i żeli na skórę oraz błony śluzowe. Mimo wszystko największą popularnością wciąż cieszy się napar z echinacei purpurowej.
Herbata z echinacei
W aptekach dostępne są gotowe preparaty z wyciągiem z echinacei, jednak napar z tej rośliny warto przygotować samodzielnie, by móc skorzystać ze wszystkich właściwości, jakie oferuje jeżówka. W tym celu należy przygotować 1 łyżkę rozdrobnionego suszu z jeżówki, który następnie trzeba zalać szklanką (około 200 ml) wrzącej wody, przykryć i odstawić do zaparzenia na około 20 minut. Tak przygotowany napar można pić trzy razy dziennie w dawce 100-200 ml.
Nalewka z jeżówki
Jeżówkę purpurową można wykorzystać również w formie nalewki, która świetnie sprawdza się, gdy tylko pojawią się pierwsze objawy przeziębienia. Codzienna dawka takiej nalewki powinna być jednak niewielka i nie przekraczać 25 ml dwa razy dziennie. Do przygotowania nalewki z jeżówki potrzebujemy 100 g ziela echinacei oraz 250 wódki 40%.
Zioło echinacei należy przesypać do ciemnego naczynia i zalać alkoholem. Następnie dokładnie zamykamy buteleczkę i pozostawiamy w ciepłym i zacienionym miejscu na około 2 tygodnie. Warto pamiętać, by codziennie wstrząsać zawartością butelki, tak, by składniki lepiej się połączyły. Po tym czasie nalewkę przelewamy do innego naczynia, a pozostały osad przecedzamy przez gazę.
Zioło echinacei należy przesypać do ciemnego naczynia i zalać alkoholem. Następnie dokładnie zamykamy buteleczkę i pozostawiamy w ciepłym i zacienionym miejscu na około 2 tygodnie. Warto pamiętać, by codziennie wstrząsać zawartością butelki, tak, by składniki lepiej się połączyły. Po tym czasie nalewkę przelewamy do innego naczynia, a pozostały osad przecedzamy przez gazę.
Echinacea – przeciwwskazania
Jeżówka jest rośliną, która wykazuje wiele cennych właściwości leczniczych, jednak warto zauważyć, że nie jest ona bezpieczna dla każdego. Jednym z najważniejszych przeciwwskazań w stosowaniu echinacei jest wiek. Ze względu na bardzo silne działanie nie jest ona wskazana w przypadku dzieci poniżej 7. roku życia (w zależności od źródła mówi się nawet, że nie powinny jej przyjmować dzieci poniżej 12. roku życia). Co więcej, brak przeprowadzonych badań na temat bezpieczeństwa stosowania wyciągu z jeżówki sprawia, że nie powinny go przyjmować także kobiety w ciąży i karmiące piersią.
Kolejnym przeciwwskazaniem do stosowania preparatów z echinaceą jest obecność chorób autoimmunologicznych, które związane są z upośledzeniem układu odpornościowego. Dodatkowe pobudzanie mechanizmów odpornościowych nie jest wskazane, ponieważ może przyczynić się do nasilenia objawów choroby. W związku z tym jeżówka nie powinna być stosowana w połączeniu z lekami immunosupresyjnymi i glikokortykosteroidami, a także u osób po przeszczepach, z chorobami z autoagresji i stwardnieniem rozsianym.
Jeżówka nie jest zalecana osobom z gruźlicą, białaczką, HIV oraz ciężkim zapaleniem wątroby. Nie powinny jej przyjmować również osoby, u których występuje nadwrażliwość na inne zioła z rodziny złożonych, takie jak m.in. krwawnik, nagietek, arnika czy też mniszek.
Kolejnym przeciwwskazaniem do stosowania preparatów z echinaceą jest obecność chorób autoimmunologicznych, które związane są z upośledzeniem układu odpornościowego. Dodatkowe pobudzanie mechanizmów odpornościowych nie jest wskazane, ponieważ może przyczynić się do nasilenia objawów choroby. W związku z tym jeżówka nie powinna być stosowana w połączeniu z lekami immunosupresyjnymi i glikokortykosteroidami, a także u osób po przeszczepach, z chorobami z autoagresji i stwardnieniem rozsianym.
Jeżówka nie jest zalecana osobom z gruźlicą, białaczką, HIV oraz ciężkim zapaleniem wątroby. Nie powinny jej przyjmować również osoby, u których występuje nadwrażliwość na inne zioła z rodziny złożonych, takie jak m.in. krwawnik, nagietek, arnika czy też mniszek.
Jeżówka (echinacea) – skutki uboczne
Jeżówka jest uznawana za roślinę bezpieczną, która nie wywołuje działań niepożądanych. W sporadycznych przypadkach osoby przyjmujące zbyt duże dawki echinacei lub stosujące ją przez długi okres czasu mogą zauważyć u siebie zaburzenia żołądkowo-jelitowe, takie jak wymioty, biegunka, nudności i ból brzucha.
Wśród innych skutków ubocznych wymienia się także reakcje alergiczne (np. wysypka lub pokrzywka), duszności, zawroty głowy czy też spadek ciśnienia tętniczego. U osób, które przyjmują preparaty z jeżówką dłużej niż przez 8 tygodni, znacznie częściej diagnozowana jest również leukopenia (obniżona liczba leukocytów we krwi).
