Czym jest ziołolecznictwo?

Ziołolecznictwo, inaczej nazywane także fitoterapią lub fitofarmakologią, to jeden z działów medycyny niekonwencjonalnej oraz farmakologii, który istnieje od tysięcy lat. Skupia się on na tworzeniu leków ziołowych na bazie naturalnych lub przetworzonych surowców, uzyskiwanych z roślin leczniczych. Zioła lecznicze wykorzystywane są zarówno w profilaktyce wielu chorób, jak również podczas leczenia różnego rodzaju schorzeń.

Warto podkreślić, że leczenie ziołami skupia się nie tylko na samej terapii, ale także na obserwowaniu i poznawaniu właściwości znanych od wieków roślin leczniczych. W ramach ziołolecznictwa specjaliści zajmują się zatem obserwowaniem mechanizmów działania poszczególnych leków naturalnych na organizmy żywe, a także metabolizmem substancji aktywnych, które zawarte są w ziołach. Nauka ta zajmuje się również dokładną oceną dawkowania preparatów na bazie ziół, jak również sprawdzaniem potencjalnych działań niepożądanych oraz interakcji, jakie zachodzą pomiędzy produktami ziołowymi i lekami syntetycznymi.

Chociaż terapie związane z leczeniem ziołami towarzyszą nam od tysięcy lat, to fitoterapia wciąż ewoluuje i zmienia swoje oblicze. Wciąż trwają prace nad poszukiwaniem nowych preparatów roślinnych, a także nad sprawdzaniem nowych zastosowań leczniczych roślin, które znane nam są od dawna, co odbywa się na podstawie napływających danych etnofarmakologicznych.

Ziołolecznictwo cieszy się dużą popularnością przede wszystkim wśród społeczeństw zindustrializowanych w niewielkim stopniu. Jego dominującą zaletą jest niski koszt pozyskiwania surowców roślinnych, jak również ich ogólnodostępność, dzięki czemu preparaty są znacznie tańsze w porównaniu do farmaceutyków dostępnych w aptekach.

Leczenie ziołami – geneza  

Początki istnienia ziołolecznictwa sięgają odległych czasów – mówi  się, że nawet bazując na najstarszych zabytkach piśmiennictwa, nie jesteśmy w stanie określić zarania tego sposobu terapii. Z pomocą przychodzi wówczas archeologia oraz archeobotanika, dzięki którym jesteśmy w stanie analizować znaleziska w postaci osadów, pyłków, czy też fragmentów i pozostałości roślin.

Pierwsze wzmianki na temat leczenia ziołami dostępne są z okresu starożytności, kiedy to ziołolecznictwo rozwijało się głównie w Azji – w Indiach, Tybecie, Japonii, Korei oraz Chinach. W ostatnim z krajów, gdzie 2700 lat p.n.e. panował cesarz Huang-ti, stosowano mieszanki przyprawowe, które miały za zadanie poprawiać trawienie społeczeństwa. W Babilonii i Syrii wierzono natomiast w zbawienne działanie takich roślin jak rumianek, szafran, lukrecja gładka, lulek, babka, nagietek, czy też fenkuł włoski.

W starożytnym Egipcie leczeniem ziołami zajmowali się natomiast kapłani, którzy uprawiali rośliny lecznicze w świątyniach. Wśród stosowanych przez nich surowców (pochodzenia zarówno roślinnego, jak i zwierzęcego) znalazły się m.in. jałowiec stosowany jako lek moczopędny, kora granatowca wykorzystywana jako środek przeciw robakom, czy też bylica piołun, która miała na celu zwiększać łaknienie. Oprócz tego dużym uznaniem cieszyły się takie rośliny jak tatarak zwyczajny, mięta pieprzowa, mirra, mak polny oraz aloes.

W Europie leczenie ziołami rozpoczęli Grecy, którzy przejęli tę metodę terapii z kultury egipskiej oraz egejskiej. Podobnie jak w Egipcie, w Grecji ziołolecznictwo związane było z kultem religijnym i skupiało się głównie w świątyniach. Wraz z upływem czasu fitoterapia rozwijała się, a wśród różnych zawodów pojawiali się m.in. farmakopole, którzy odpowiadali za tworzenie receptur leczniczych, jak również rizotomowie, którzy specjalizowali się w wyszukiwaniu, zbieraniu oraz przygotowywaniu ziół. Leki ziołowe sprzedawane były natomiast lekarzom oraz pacjentom w miejscach nazywanych apotheke (od tego słowa wywodzi się współczesne określenie „apteka”).

Obecnie fitoterapia uznawana jest za jeden z kluczowych elementów niekonwencjonalnych systemów medycznych, w tym ajurwedy, tradycyjnej medycyny chińskiej oraz tybetańskiej, jak również polskiej medycyny ludowej.

Na czym polega leczenie ziołami?

Chociaż wiele osób nadal w to wątpi, lekarstwa ziołowe dostępne na całym świecie mają niezwykłą moc w leczeniu lub we wspomaganiu leczenia wielu chorób. Lekarze medycyny konwencjonalnej często decydują się na wspieranie terapii leczniczej preparatami ziołowymi, jednak stawiają jeden, zasadniczy warunek. Leczenie ziołami powinno być zawsze przeprowadzane pod okiem lekarza, który najpierw diagnozuje chorobę i określa, czy fitoterapia jest w danym przypadku uzasadniona, a także czy dane zioła mogą być przyjmowane wraz z innymi lekarstwami.

Lekarze, którzy decydują się na łączenie ziołolecznictwa z terapią konwencjonalną, dysponują odpowiednią wiedzą, co pozwala im dobierać zioła w odpowiednich proporcjach, tak, by uniknąć tym samym niepożądanych reakcji organizmu. Warto pamiętać, że różne zioła lecznicze wymagają od nas stosowania zróżnicowanych metod przygotowania, dlatego też należy zwrócić uwagę na to, jakie zioła mogą znaleźć się w danej mieszance. Co więcej, zawsze należy się upewnić, czy dane preparaty ziołowe nie wchodzą w reakcję z lekarstwami przyjmowanymi na różne dolegliwości. U osób nadwrażliwych na zioła mogą pojawić się takie reakcje alergiczne jak np. pokrzywka lub wysypka na ciele.

Kto może korzystać z leczenia ziołami?

Leczenie ziołami przynosi dobre rezultaty w leczeniu osób w każdym wieku – zarówno u dorosłych, u seniorów, jak również u dzieci. Szczególną ostrożność należy jednak zachować w przypadku kobiet w ciąży i karmiących piersią, którym nie zaleca ssie stosowanie silnych preparatów ziołowych. Warto także podkreślić, by kwestię łączenia leków chemicznych z lekami ziołowymi zawsze konsultować z lekarzem.

Wśród osób, które z pewnością docenią dobroć Matki Natury i moc płynącą z lekarstw ziołowych, znajdziemy m.in. osoby zmagające się z chorobami układu pokarmowego oraz wątroby. Co więcej, mogą one okazać się pomocne także przy problemach z nerkami oraz układem moczowym, jak również podczas leczenia chorób na tle nerwowym.

Odpowiednio dobrane mieszanki ziołowe mogą uśmierzyć dolegliwości płynące z układu oddechowego oraz krążeniowego, a także wzmocnić nasz metabolizm. Kobiety natomiast cenią sobie polskie zioła lecznicze, które pomagają im w walce z wieloma problemami dermatologicznymi, jak również przypadłościami typowo kobiecymi, takimi jak nasilony PMS, bolesne miesiączki, czy też menopauza. Z drugiej natomiast strony mężczyźni sięgają po lekarstwa ziołowe w sytuacji obniżonego libido, czy też rozrostu prostaty.

Jakie właściwości mają zioła?

Właściwości oraz działanie ziół na organizm człowieka uzależnione jest przede wszystkim od związków chemicznych w nich zawartych. Wśród najważniejszych składników, jakie w nich znajdziemy, wymienić należy alkaloidy, które mają na celu pobudzać ośrodkowy układ nerwowy, a także działać moczopędnie, rozgrzewająco oraz rozkurczowo, czy też antrazwiązki o silnych właściwościach przeczyszczających. Kolejnym ważnym związkiem są azuleny, które doskonale radzą sobie z leczeniem trudno gojących się ran i wykazują działanie przeciwzapalne.

Wiele roślin leczniczych posiada w swoim składzie również cenne fenole o właściwościach bakteriostatycznych i dezynfekujących, jak również flawonoidy, które wspaniale regenerują tkanki naszego organizmu i działają antynowotworowo. Przeciwzapalne i bakteriostatyczne działanie ziół na organizm wykazują także garbniki, natomiast glikozydy nasercowe odpowiadają za poprawę siły skurczu mięśnia sercowego, zmniejszając przy tym jego czynność.

Kolejnym ważnym związkiem są pektyny, które znajdziemy także w wielu owocach i warzywach. Ich silne działanie hipocholesterolemiczne i przeciwcukrzycowe jest szczególnie cenione przez osoby zmagające się z insulinoopornością oraz cukrzycą. Ważną rolę w przypadku roślin leczniczych odgrywają także saponiny, które poprawiają przepuszczalność błon śluzowych i ułatwiają wchłanianie innych substancji aktywnych.

Preparaty ziołowe – jak można je stosować?

Mikstury na bazie roślin leczniczych możemy przyrządzać na wiele różnych sposobów. Najpopularniejszym z nich jest napar przyjmujący postać roztworu, z którego możemy z łatwością wydobyć cenne związki chemiczne. Wybrane zioła lecznicze zalewamy wrzątkiem i trzymamy pod przykryciem przez kilka minut. Tak sporządzony napar odcedzamy i wypijamy. Co ważne, napary możemy wykorzystać również do kompresów lub przemywania różnych części ciała, np. oka.

Drugim sposobem na przygotowywanie leków ziołowych jest wywar, który sporządza się na bazie ziół zalewanych wodą, a następnie doprowadzanych do wrzenia przez kolejne 5-30 minut. Następnie wywar odcedzamy i spożywamy tuż po jego przygotowaniu. Zalewając rośliny lecznicze 70% alkoholem, jesteśmy w stanie przygotować nalewkę, którą przelewamy do szczelnego naczynia i odstawiamy na kolejne 4-6 tygodni. Po tym czasie nalewkę przecedzamy i przelewamy do ciemnej butelki, by móc ją następnie wypijać w odpowiednich porcjach.

Chcąc złagodzić stan zapalny pojawiający się w określonej części ciała, możemy przygotować okład z ziół leczniczych, które zawierają śluz. Zioła zalewamy niewielką ilością wody, tak, by powstała gęsta papka. Mieszaninę podgrzewamy, a po ostygnięciu zawijamy w gazę i przykładamy do miejsca dotkniętego chorobą. Na podobnej zasadzie przygotowujemy kompres, jednak tu na początek konieczne jest sporządzenie naparu, do którego następnie wkładamy bawełnianą chusteczkę lub ściereczkę.

Alternatywą dla powyższych preparatów ziołowych jest kataplazma, która przygotowywana jest z reguły na bazie nasion lnu lub kwiatu lipy. Zioła lecznicze zalewamy wodą, by utworzyła się gęsta papka, którą następnie doprowadzamy do wrzenia, zawijamy w gazę i umieszczamy na chorym miejscu. Powszechnie stosowaną metodą tworzenia preparatów ziołowych jest przyrządzanie octu ziołowego. Zioła zalewamy octem winnym lub owocowym, a następnie przekładamy do słoika, zamykamy go i odstawiamy na 2-3 tygodnie. Po tym czasie mieszaninę odcedzamy, przelewamy do butelki i stosujemy do przemywania twarzy lub płukania włosów.

W kosmetyce często wykorzystuje się także maseczki ziołowe. W tym przypadku zioła lecznicze zalewamy letnią wodą i podgrzewamy. W momencie, gdy maseczka osiągnie odpowiednią konsystencję, nakładamy ją szpatułką na skórę i przykrywamy gazą oraz ręcznikiem. Tak przygotowane maseczki możemy stosować na całym ciele, w tym także na skórze twarzy.

Najskuteczniejsze rośliny lecznicze

Chociaż na świecie istnieje wiele gatunków roślin leczniczych, które stanowią doskonałą alternatywę dla chemicznych lekarstw, to wiele z nich może wykazywać różnego rodzaju działania niepożądane. Nad tematem skuteczności roślin leczniczych pochyliła się m.in. dr Debra Rose Wilson z Austin Peay State University, która wymienia szereg ziół leczniczych o największej skuteczności terapeutycznej.

Ginko

Pierwszą z roślin leczniczych, która uważana jest zarazem za jedną z najstarszych roślin homeopatycznych, jest ginko. Jest to drzewo, którego liście wykorzystywane są do tworzenia tabletek, ekstraktów lub kapsułek. Jak potwierdzają liczne badania przeprowadzane na ten temat, ginko jest w stanie leczyć pacjentów zmagających się z łagodną lub umiarkowaną demencją, a także wspierać leczenie cukrzycy.

Kurkuma

Przyprawą cenioną ze względu na swe właściwości prozdrowotne jest kurkuma, którą charakteryzuje mocno pomarańczowy odcień. Uważa się, że jej silne właściwości przeciwzapalne i przeciwnowotworowe są w stanie ochronić nas przed wieloma poważnymi chorobami, a także zapobiec mutacjom DNA. W ostatnim czasie sporo mówi się także na temat stosowania kurkumy w leczeniu schorzeń dermatologicznych.

Więcej o kurkumie przeczytasz w artykule Kurkuma – właściwości, zastosowanie i przeciwwskazania.

Wiesiołek

Ważnym preparatem ziołowym z perspektywy kobiet jest natomiast żółty kwiat wiesiołka, z którego wytwarzany jest olej łagodzący objawy PMS oraz egzemę. Jak wynika z badań, olej z wiesiołka pomaga również w neuropatii cukrzycowej, stwardnieniu rozsianym, zespole policystycznych jajników (PCOS), czy też w dolegliwościach związanych z bólem piersi.

Siemię lniane

Siemię lniane oraz wytwarzany z niego olej lniany jest ważnym lekarstwem ziołowym dla osób, które mają problemy ze zbyt wysokim ciśnieniem oraz otyłością. Nasiona lnu mają za zadanie zapobiegać rakowi okrężnicy, a ich właściwości przeciwutleniające oraz przeciwzapalne sprawiają, że jest to jeden z najczęściej wybieranych suplementów diety na bazie roślin.

Lawenda

Osoby, które walczą z bezsennością i ciągłym niepokojem, powinny skorzystać natomiast z preparatów ziołowych na bazie lawendy, w tym m.in. olejku lawendowego. Jego wspaniały aromat działa kojąco na nasze zmysły, poprawia nastrój i wspiera wydajność poznawczą. Co ważne, nakładając go na skórę, możemy także korzystać z jego wyjątkowych właściwości przeciwzapalnych.

Polskie rośliny lecznicze – w jakich dolegliwościach mogą nam pomóc?

Polska fauna pełna jest ziół leczniczych o wielu wspaniałych właściwościach zdrowotnych. Ich niezaprzeczalnym atutem jest fakt, że dostępne są dosłownie na wyciągnięcie dłoni. Nie musimy wybierać się specjalnie do sklepu zielarskiego, by je kupić – wystarczy, że udamy się na spacer na łąkę lub do lasu. Polskie rośliny lecznicze mogą pomóc nam w wielu dolegliwościach, a najwięcej walorów zdrowotnych wykazują liście, kwiaty oraz korzenie danych roślin.

O właściwościach innych roślin przeczytasz m.in. w artykule Hibiskus – odświeżenie na gorące dni i źródło zdrowia.​​​​​​

Pokrzywa

Jedną z najcenniejszych polskich roślin jest pokrzywa, której zazwyczaj staramy się instynktownie wystrzegać ze względu na możliwość poparzenia skóry. Warto jednak pamiętać, że wyciągi i napary z pokrzywy są nieocenionym wsparciem w leczeniu schorzeń układu moczowego i pokarmowego, a także w walce z łupieżem, czy też łojotokiem.

Rumianek

Rumianek, który rośnie dziko na łąkach i polskich polach uprawnych, to kolejna roślina, o której nie sposób nie wspomnieć. Ziołowy napar z rumianku z pewnością pomoże nam na dolegliwości ze strony układu pokarmowego, jak również na zgagę lub brak apetytu. Co więcej, jest on również wykorzystywany do kompresów i okładów, które uśmierzają zaczerwienienia, świąd, czy też dolegliwości oczu.

Mniszek lekarski

Mniszek lekarski to roślina lecznicza, którą znajdziemy na niemal każdym trawniku i łące. Chociaż powszechnie uznawany jest za chwast, okazuje się, że jest on szczególnie ważny w przypadku problemów z nerkami, wątrobą, górnymi drogami oddechowymi, czy też nieżytem jamy ustnej. W kosmetyce wykorzystuje się go natomiast w leczeniu brodawek oraz kurzajek.

Dziurawiec

Na polskich łąkach i polach znajdziemy także dziurawiec – roślinę o żółtych, drobnych kwiatkach, z których przyrządza się napar będący lekarstwem ziołowym na problemy z wątrobą, żołądkiem i układem moczowym. Warto po niego sięgnąć także podczas kamicy żółciowej oraz dny moczanowej.

Dziurawiec pomaga również radzić sobie ze stresem. Więcej pisalismy o tym w artykule Stres – jak naturalnie radzić sobie ze stresem.

Pamiętajmy, że pomimo wielu zalet leków ziołowych należy zachować szczególną ostrożność, jeżeli planujemy przyjmować je w dłuższym okresie czasu. Z tego względu zawsze warto skonsultować się z lekarzem lub farmaceutą i wspólnie opracować plan leczenia ziołami.