Dzika róża – pochodzenie
Dzika róża (łac. Rosa canina L.) to kwitnący krzew z rodziny różowatych (Rosaceae), który uważany jest za jeden z najpospolitszych krzewów w naszym kraju. Potocznie dziką różę określa się również jako „psią różę”, co ma związek z jej łacińskim odpowiednikiem, jak również jako szypszynę (stąd szypszyniec różany), co z kolei wiąże się z nazwą o pochodzeniu słowiańskim.
Kwiat dzikiej róży słynie głównie ze swego wyjątkowego składu, który stanowi bogate źródło licznych składników odżywczych.
Pierwsze wzmianki na temat dzikiej róży pojawiły się w Biblii, w Księdze Mądrości (2,8), gdzie wspominano o tym, jak starożytni Izraelici tworzyli z niej wieńce. Również na terenie starożytnego Cesarstwa Rzymskiego stosowano dziką różę – Pliniusz, a także Rzymianie wykorzystywali jej cenne właściwości w celu leczenia wścieklizny u psów (wyjaśnia to pochodzenie nazwy łacińskiej). Podobnie jak w Izraelu krzaki dzikiej róży były przez nich używane do wyrobu wieńców, które Rzymianie nosili w trakcie uroczystego ucztowania.
W starożytnej Grecji płatki dzikiej róży służyły natomiast jako środek nasenny – wkładano je do poduszek, by zapewniały szybki i spokojny sen, a także do produkcji wonnych olejków, które stosowane były w konfiturach, lekarstwach, a nawet w afrodyzjakach. Co ciekawe, w starożytności dzika róża uważana była za atrybut bogów – w Egipcie stanowiła symbol Izydy (bogini płodności), zaś w Grecji symbol Afrodyty (bogini piękna).
We wczesnym średniowieczu pojawiło się określenie szypszyny – nazwy dzikiej róży, która rosła dziko na terenach zamieszkiwanych przez dawnych Słowian. Najczęściej można było spotkać się z nią na przylądku Arkona, na wyspie Rugii (obecnym terenie Niemiec), gdzie Słowianie czcili osobę Świętowita.
Warto również wspomnieć, że chociaż dzika róża była obecna w ziołolecznictwie już w czasach Hipokratesa (III w. p.n.e.), to jej działanie zostało najbardziej docenione w okresie II wojny światowej. Wielka Brytania, podobnie jak cały świat, zmagała się z trudnościami w imporcie świeżych owoców cytrusowych, w związku z tym w kraju zarządzono narodowe zbieranie dzikiej róży, tak, by zapobiec szkorbutowi (chorobie wynikającej z niedoboru witaminy C) u Brytyjczyków. Po wojnie w Europie rozpoczęła się masowa produkcja przetworów na bazie owoców dzikiej róży, z czego zasłynęli głównie Niemcy, Szwajcarzy, Szwedzi, Francuzi, Włosi, Grecy oraz Hiszpanie. Takie specjały jak konfitury i soki z dzikiej róży są dziś obecne na stołach wielu Europejczyków.
Gdzie rośnie dzika róża?
Dzika róża powszechnie występuje przede wszystkim w Europie, jednak można ją spotkać również w północnej Afryce i zachodniej Azji. Wiele odmian dzikiej róży można znaleźć też w na południu i wschodzie Europy, w Azji Mniejszej, a nawet w Alpach, gdzie porasta tereny górzyste na wysokości 1 300 m n.p.m. Roślina ta rozprzestrzeniła się również w Australii i Nowej Zelandii.
W Polsce dzika róża jest gatunkiem pospolitym. Jej krzewy rosną zazwyczaj na skrajach lasów, w zaroślach i w pobliżu domostw, jednak można je znaleźć również na terenach nizinnych i górzystych, na których występują ubogie i suche gleby. Dzika róża nie potrzebuje specjalnych warunków do wzrostu – często pojawia się w naszych przydomowych ogródkach i w parkach, gdzie przyjmuje postać żywopłotów.
Jak wygląda dzika róża?
W zależności od odmiany dzika róża może przybierać różny wygląd, jednak zazwyczaj tworzy ona wzniesione, gęste i silnie rosnące krzewy, które osiągają wysokość do około 3 metrów. Krzewy te składają się z grubych, wygiętych w łuk i zwisających pędów w kolorze zielonym lub czerwonawym. Powierzchnia gałązek jest naga i ma hakowato zagięte, rozszerzone u nasady kolce. Liście dzikiej róży są nieparzysto pierzaste i składają się z 5-7 listków.
Kwiaty dzikiej róży są duże, pięciokrotne i posiadają liczne pręciki. Wyrastają one na długich szypułkach kwiatowych – pojedynczo lub po 2-4 szczyty gałązek. Płatki kwiatów dzikiej róży są różowe lub różowo-białe i mają charakterystyczny, przyjemny zapach. Kuliste owoce dzikiej róży mają natomiast około 2 cm średnicy i są purpurowoczerwone. To właśnie one, ze względu na liczne składniki odżywcze, stanowią surowiec zielarski.
Odmiany dzikiej róży
Mianem dzikiej róży określa się rośliny hodowlane, które wykazują dużą odporność na czynniki zewnętrzne, takie jak mróz oraz szkodniki. Naturalnych odmian róży jest całkiem sporo, bo około 1 400 gatunków, jednak w Polsce rosną zaledwie 23 odmiany dziko rosnących róż. Odmiany dzikiej róży mają zróżnicowaną barwę kwiatów (począwszy od bladego różu aż po amarant), a także inny kształt i kolor owoców (czasami purpurowoczerwone, innym razem koralowe, kuliste lub owalne i wydłużone).
Wśród najpopularniejszych odmian dzikiej róży wymienić należy:
● dzika róża Hansa – roślina pochodząca z Holandii, która dorasta do około 2 metrów i jest odporna na mróz. Jej kwiaty są duże, pachnące, różowe i nieco potargane – często pojawiają się w bukietach po kilka sztuk. Z jej płatków wytwarza się konfitury, natomiast z owoców przetwory;
● dzika róża Kazanlik – inaczej róża damasceńska, która słynie z pięknego i silnego zapachu. Dorasta do około 2 metrów, jest prosta w uprawie i odporna na zimno. Z tej odmiany dzikiej róży pozyskuje się cenny olejek różany, który wykorzystywany jest następnie w kosmetyce i aromaterapii;
● dzika róża Pink Grootendorst – holenderska odmiana dzikiej róży, która występuje w formie krzaczastej i dorasta do 1,5 metra. Ma niewielkie, różowe kwiaty o delikatnym zapachu i występuje w grupach liczących do 15 sztuk;
● dzika róża Snow Pavement – roślina wywodząca się z Niemiec, która jest odporna na mróz i choroby, a przy tym zachwyca pachnącymi, biało-różowymi kwiatami. Tę odmianę dzikiej róży można spotkać głównie na terenach miejskich, słabych gruntach oraz przy drogach.
Kiedy zbierać owoce dzikiej róży?
Dzika róża rozkwita pod koniec maja i kwitnie aż do czerwca na imponujących, dwuletnich pędach. Kiedy najlepiej zbierać owoce dzikiej róży? Zazwyczaj robi się to po przymrozkach, kiedy owoce są już miękkie i zaczynają puszczać sok. Warto również wspomnieć, że krzewy dzikiej róży są odporne na zmienne temperatury i najlepiej kwitną na nasłonecznionych stanowiskach, bez względu na rodzaj gleby. Wyhodowanie sadzonek dzikiej róży nie powinno zatem przysporzyć większych problemów – należy tylko pamiętać o tym, by zasadzić je jesienią lub wiosną w odległości około 50 cm od siebie.
Dzika róża a witamina C
Owoce dzikiej róży znane są przede wszystkim z rekordowej zawartości witaminy C – uważa się, że mają jej nawet 30-40 razy więcej niż cytrusy, a także 10 razy więcej niż czarna porzeczka. Jako ciekawostka warto wspomnieć, że polskie soki z dzikiej róży jako jedyne w całej Europie mają deklarowaną zawartość witaminy C na poziomie 450 mg w 100 ml soku. Ostatnie 20 lat intensywnych prac polskich naukowców pozwoliło również na wyhodowanie takiej odmiany dzikiej róży, której owoce zawierają aż 3 500 mg witaminy w 100 g soku, co daje nam 4-krotnie wyższą wartość w porównaniu do owoców zwykłej dzikiej róży oraz 100 razy wyższą niż w cytrusach.
Chociaż dzika róża jest istną bombą witaminy C, to musimy pamiętać, że zawiera ona również wiele innych witamin i składników odżywczych, które mają zbawienny wpływ na nasze zdrowie. Naukowcy dowiedli, że w owocach dzikiej róży znaleźć można niemal 130 drogocennych substancji, czego przykładem jest m.in.:
● witamina A;
● witamina B1 i B2;
● witamina E i K;
● sole mineralne, takie jak potas, wapń, żelazo, fosfor i magnez;
● kwas foliowy;
● flawonoidy;
● karotenoidy;
● likopen;
● kwasy organiczne;
● garbniki;
● pektyny.
Dzika róża – właściwości
Właściwości lecznicze dzikiej róży znane nam są już z czasów starożytnej Grecji. Greccy lekarze, Dioskurides i Galen, wykorzystywali owoce dzikiej róży w celu leczenia nieżytu jelitowego. Niemiecki botanik i doktor, Hieronim Bock, skupiał się na ich efekcie antybiegunkowym, natomiast włoski lekarz, Pierandrea Matthioli, stosował owoce dzikiej róży przeciwko czerwonce, a pestki przeciwko kamieniom nerkowym. O dzikiej róży wspominała również święta Hildegarda z Bingen, która zalecała ją przy problemach z płucami, głową oraz żołądkiem.
W medycynie ludowej po dziś dzień owoce dzikiej róży, jak również jej skórki i pestki zalecane są do stosowania na nerki oraz choroby pęcherza, jak również na zaburzenia kamienne, dnę moczanową, reumatyzm i rwę kulszową. ESCOP (Europejskie Stowarzyszenie Naukowe ds. Fitoterapii) wprowadziło natomiast standaryzację preparatów z dzikiej róży oraz jej skórki jako produkty wspierające leczenie przeziębienia i łagodzące bóle związane z artrozą czy też sztywnością stawów.
Jakie właściwości lecznicze wykazuje dzika róża? Oto te najważniejsze:
● stymuluje pracę układu odpornościowego;
● reguluje ciśnienie tętnicze krwi;
● łagodzi dolegliwości związane z przeziębieniem, m.in. ból gardła;
● leczy niestrawność, biegunki i problemy jelitowe;
● zmniejsza stany zapalne układu moczowego;
● wzmacnia naczynia krwionośne (dzięki dużej zawartości witaminy C);
● wspiera pracę stawów i zmniejsza dolegliwości bólowe związane ze zwyrodnieniem stawów;
● usprawnia funkcjonowanie nerek oraz wątroby;
● dzięki zawartym w niej flawonoidom zwalcza miażdżycę;
● działa przeciwwrzodowo, przeciwzapalnie, przeciwbakteryjnie, przeciwgrzybiczo i przeciwalergicznie;
● dodaje energii i zmniejsza uczucie zmęczenia;
● poprawia kondycję skóry.
Dzika róża – zastosowanie
Dzika róża znajduje swoje zastosowanie zarówno w farmakologii i kosmetyce, jak i w kuchni. Jest ona jednym ze składników wielu mieszanek ziołowych, takich jak m.in. Visaflos, Tussiflos, Neocardina oraz Cardiosan. W przemyśle kosmetycznym wykorzystywane są natomiast kwiaty dzikiej róży, z których pozyskuje się olejek stanowiący jeden ze składników perfum, jak również mydła oraz kremy. Woda różana powstała po procesie destylacji stosowana jest natomiast jako tonik wygładzający skórę.
Dzika róża znajduje również szerokie zastosowanie w kuchni, gdzie wykorzystywana jest na wiele różnych sposobów. Na jej bazie możemy przygotować m.in. konfiturę z dzikiej róży, nalewkę oraz susz, który następnie używany jest do zaparzenia herbaty. Z dzikiej róży powstają również syropy, dżemy, soku, a nawet… cukier różany.
Suszona dzika róża – jak spożywać?
Suszona dzika róża jest znakomitym składnikiem wielu owocowych naparów. Wystarczy, że zasuszone owoce dzikiej róży wrzucimy do szklanki, zalejemy wrzątkiem i zaparzymy przez około 10 minut. Owoce te warto łączyć z czarnym bzem oraz czarną porzeczką, by wzmocnić smak, a przy tym zwiększyć skuteczność działania takiego naparu, który z pewnością korzystnie wpłynie na funkcjonowanie naszego układu odpornościowego. Z suszonej dzikiej róży możemy stworzyć również napary, nalewki, dżemy oraz oleje z dzikiej róży.
Czy pestki dzikiej róży są trujące?
Podobnie jak owoce i kwiaty dzikiej róży, pestki dzikiej róży również są jadalne. Należy jednak pamiętać, by zachować umiar w ich spożywaniu, ponieważ zawierają one toksyczne glikozydy cyjanogenne, które stanowią źródło groźnej toksyny – cyjanowodoru. Nadmiar tej substancji może wywołać w organizmie objawy zatrucia, takie jak spadek ciśnienia krwi, zawroty głowy, przyspieszone tętno, biegunka, a nawet utrata przytomności. Warto jednak zaznaczyć, że zazwyczaj nie spożywamy tak dużej ilości pestek dzikiej róży, by stanowiły one dla nas zagrożenie.
Dzika róża – przeciwwskazania
Chociaż preparaty na bazie dzikiej róży są bezpieczne dla większości osób, to mimo wszystko nie każdy może je przyjmować. Głównym przeciwwskazaniem do stosowania dzikiej róży jest przebyty udar, zawał oraz zwiększona krzepliwość krwi. Dzika róża zawiera w swoim składzie rugoscynę E, która powoduje zakrzepy, w związku z czym może przyczynić się do wystąpienia kolejnego zawału serca, a także do zakrzepicy żył głębokich lub zatoru płucnego.
Dzika róża w ciąży
Jak już wspomnieliśmy, dzika róża jest cennym źródłem kwasu foliowego, który z kolei jest niezbędny kobietom w ciąży. Niestety, ze względu na niedostateczną ilość badań wykazujących działanie dzikiej róży na kobiety spodziewające się dziecka zaleca się, by przed włączeniem jej do codziennej diety skonsultować się z lekarzem.
Dzika róża dla dzieci
Duża zawartość witaminy C w dzikiej róży sprawia, że jest ona szczególnie polecana najmłodszym (zwłaszcza dzieciom uczęszczającym do przedszkola, które są szczególnie narażone na częste infekcje). Herbatkę z dzikiej róży można podawać dzieciom już od 6. miesiąca życia, jednak na początek warto zacząć od podawania niewielkich ilości, tak, by sprawdzić, jak organizm dziecka zareaguje na nowy produkt. Jeżeli nie pojawią się żadne przeciwwskazania, stopniowo można zwiększać dawkę.
Owoc dzikiej róży – przepisy
Z owoców dzikiej róży możemy przygotować mnóstwo smacznych i zdrowych przetworów, które wielu osobom kojarzą się z klasycznym nadzieniem do pączków. Poniżej przygotowaliśmy kilka sprawdzonych przepisów na wykorzystanie owoców dzikiej róży w kuchni.
Sok z dzikiej róży
Sok z dzikiej róży to jeden z najszybszych sposobów na przetworzenie dzikiej róży. Regularne picie takiego napoju pomoże nam pozbyć się przewlekłego zmęczenia, poprawi samopoczucie, a przy tym oczyści układ moczowy z wszelkich bakterii. Aby przygotować sok z dzikiej róży, świeże owoce myjemy i zalewamy gorącą (nie wrzącą) wodą w proporcjach 200 ml na 2 łyżki owoców. Po 15 minutach odcedzamy wodę i ponownie zalewamy owoce wrzątkiem z dodatkiem kwasku cytrynowego. Po 15 minutach raz jeszcze odcedzamy owoce i przeciskamy je przez sitko. Płyn rozlewamy do szklanych naczyń i pasteryzujemy.
Konfitura z dzikiej róży
Konfitura z dzikiej róży to coś specjalnego dla miłośników słodkości – pączków, ciast oraz słodkich herbat. Do jej przygotowania potrzebujemy 1 kilogram owoców dzikiej róży oraz 6 szklanek cukru. Owoce oczyszczamy z pestek, końcówek oraz włosków. W osobnym naczyniu rozpuszczamy cukier w szklance wody i gotujemy aż do zgęstnienia. Do wrzącego syropu dodajemy owoce i całość gotujemy przez około 10 minut. Powstałą pianę zdejmujemy, a konfiturę pozostawiamy do wystudzenia. Następnego dnia smażymy ją przez około 15 minut na patelni, tak, by się zeszkliła. Kolejnego dnia powtarzamy tę samą czynność i gotowy specjał przekładamy do suchych słoiczków, które szczelnie zamykamy.
Syrop z dzikiej róży
Syrop z dzikiej róży to kolejny preparat o wielu korzystnych właściwościach dla naszego zdrowia. Warto stosować go profilaktycznie w celu wzmocnienia układu odpornościowego, a także po to, by poprawić kondycję naczyń krwionośnych, zniwelować stres oraz zmęczenie. Jak go przygotować? Do syropu potrzebujemy 1 kg owoców dzikiej róży, 2 litry wody, 0,75 kg cukru oraz 1 cytrynę. Wodę z umytą i pokrojoną w plasterki cytryną gotujemy z cukrem aż do jego całkowitego rozpuszczenia. Umyte i rozdrobnione owoce dzikiej róży gotujemy przez 7 minut. Ostudzony syrop przelewamy przez sitko i przeciskamy sok z owoców, a na koniec przelewamy go do wyparzonych i suchych słoiczków.
